ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ

ਉਰਦੂ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ਬੂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼
ਡਾ. ਰਾਜੇਸ਼ ਕੇ ਪੱਲਣ
ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਬਰਸੀ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਟੋਰਾਂਟੋ ਵਿਖੇ ਆਯੋਜਿਤ ਇੱਕ ਕਾਵਿ-ਸੰਗਠਨ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਫੰਕਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੈਂ ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਨੂੰ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਖੋਜਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਨਜ਼ਮਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਹਿਰ ਪਾਇਆ। ਮੈਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਉਸ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁੱਧ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਤਰਾਸ਼ਦੀ ਸਧਾਰਨ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨਾਲ ਮੁਗਧ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਤੀਬਰਤਾ ਨਾਲ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਨੂੰ ਕਲਮਬਧ ਕੀਤਾ।
ਮੁਸ਼ਾਇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ, ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਂਤ ਮੁਸਕਰਾਹਟਾਂ ਅਤੇ ਤੀਬਰ ਅੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਨੂੰ ਕੁੰਵਰ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ, ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਕੁਰਰਤੁਲੈਨ ਹੈਦਰ, ਐੱਫ. ਹੁਸੈਨ, ਕਾਮਨਾ ਪਰਸ਼ਾਦ ਅਤੇ ਕਥਕ ਡਾਂਸਰ ਪੁਸ਼ਪਾ ਡੋਗਰਾ, ਜਮਾਲ ਅਹਿਸਾਨੀ, ਅਯੂਬ ਖਵਾਰ, ਸਲੀਮ ਕੌਸਰ, ਹਸਨ ਰਿਜ਼ਵੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਿਦਾ ਹਸਨ ਨੇ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ।
ਇੱਕ ਕਾਵਿਕ ਪਾਠ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ”ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣ” ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਹੈਮਲੇਟੀਅਨ ਦੁਬਿਧਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ, ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅਨਾਦਿ ਦੁਬਿਧਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਪਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ:
ਚਲਨੇ ਕਾ ਹੌਂਸਲਾ ਨਹੀਂ, ਰੁਕਨਾ ਮੁਹਾਲ ਕਰ ਦਿਆ।
ਇਸ਼ਕ ਕੇ ਇਸ ਸਫਰ ਨੇ ਮੁਝਕੋ ਨਿਢਾਲ ਕਰ ਦਿਆ॥
ਉਸਨੇ ”ਨਿਢਾਲ” ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇੰਨੇ ਢੁਕਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੀਕਰਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੇ ਹੋਰ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ; ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਂ ”ਖੁਸ਼ਬੂ” ਹੈ।
ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ”ਖੁਸ਼ਬੂ”, ”ਸਦ-ਬਰਗ”, ”ਖੁਦ -ਕਲਾਮੀ”, ”ਇਨਕਾਰ”, ”ਕਫ਼-ਏ-ਆਇਨਾ” ਅਤੇ ”ਮਾਹੇ-ਤਮਾਮ” ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ, ”ਖੁਸ਼ਬੂ” ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਨੋਟ ਵਿੱਚ, ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਨੇ ”ਜ਼ਖਮਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲ” ਅਤੇ ”ਲਹੂ-ਭਿੱਜੀਆਂ ਅੱਖਾਂ” ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਉਲੀਕੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ”ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ” ਲਈ ਸਰਵਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ; ਇਹ ਇੱਕ ਨਿਰੋਲ ਕਵਿਤਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀੰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੁਖਬੰਦ, ”ਦਰੀਚਾ-ਏ-ਗੁਲ ਸੇ” ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੀ ਹੈ:
”ਜਦੋਂ ਹਵਾ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਉਡਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਖੁਸ਼ਬੂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਖੁਸ਼ਬੂ ਜੋ ਖਿੜਦੀ ਕਲੀ ਦੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੁਰਝਾਈ ਜਾਦੂ ਦਾ ਵਿਰਲਾਪ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਖੁਸ਼ਬੂ ਜੋ ਸੱਤ ਅਸਮਾਨ ਵਰਗੀ ਪਿਆਰ, ਦਇਆ ਵਰਗੀ, ਦੋਸਤੀ ਵਰਗੀ, ਨੇਕੀ ਵਰਗੀ ਦਿਆਲਤਾ, ਯਾਦ ਦੋਸਤੀ ਵਰਗੀ, ਦੋਸਤੀ ਵਰਗੀ ਦਿਆਲਤਾ, ਬਚਪਨ ਦੇ ਦੋਸਤ ਵਾਂਗ ਬਲਦੇ ਮੱਥੇ ‘ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਮਾਂ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਹੋਂਦ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਰਦ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ!”
ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ”ਹੋਂਦ ਦੇ ਦਰਦ” ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ, ਮਸ਼ਹੂਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਗਾਇਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਅਤੇ ਸੁਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ; ਖੁਸ਼ਬੂ ਦੀ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਰਾਗ ਦਰਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸਿੰਗਰ, ਮੇਹਦੀ ਹਸਨ ਦੁਆਰਾ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ:
ਕੁ-ਬ-ਕੁ ਫੈਲ ਗਈ, ਬਾਤ ਸ਼ਨਾਸਾਈ ਕੀ;
ਉਸ ਨੇ ਖੁਸ਼ਬੂ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾ ਮੇਰੀ ਪਜ਼ੀਹਾਈ ਕੀ।
ਉਸ ਨੇ ਜਲਤੀ ਹੋਈ ਪੇਸ਼ਾਨੀ ਪੇ ਜਬ ਹਾਥ ਰੱਖਾ
ਰੂਹ ਤਕ ਆ ਗਈ ਤਾਸੀਰ ਮਸੀਹਾਈ ਕੀ।
ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਮਣਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀ ‘ਸੁਗੰਧ’। ਔਰਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦੋਗਲੀ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਦੋਹਰੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਤਾਣਾ-ਬਾਣਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਵੈ ਸਤ੍ਹਾ ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਿਖਦੀ ਹੈ:
ਹਮ ਨੇ ਹੀ ਲੌਟਨੇ ਕਾ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਆ।
ਉਸ ਨੇ ਭੀ ਭੁਲ ਜਾਨੇ ਕਾ ਵਾਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਆ॥
ਦੁਖ ਓੜਤੇ ਨਹੀਂ ਕਭੀ ਜਸ਼ਨ-ਏ-ਤਰਬ ਮੇਂ ਹਮ।
ਮਲਬੁਸ-ਏ-ਦਿਲ ਕੋ ਤਨ ਕਾ ਲਬਾਦਾ ਨਹੀਂ ਦੀਆ॥
ਕਰ-ਏ-ਜਹਾਂ ਹਮੀਂ ਭੀ ਬਹੁਤ ਸਫਰ ਕੀ ਸ਼ਾਮ।
ਉਸ ਨੇ ਭੀ ਇਲਤਿਫਾਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਕਿਆ॥
ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਦੇ ਨੋਟ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ:
ਆਮਦ ਪੇ ਤੇਰੀ ਇਤਰ-ਓ-ਚਰਾਗੋ-ਓ-ਸੁਬੂ ਨਾ ਹੋਂ
ਇਤਨਾ ਭੀ ਬੂਦੋ-ਓ-ਬਾਸ਼ ਕੋ ਸਾਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਆ
ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਅਤੇ ਪਰੇਸਾਨੀਂਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ — ਸਾਡੇ ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ”ਸਟਰਾਬੈਰੀਆਂ” ਅਤੇ ‘ਬਲੂਬੇਰੀਆਂ’ ਦਾ ਨਿਰੰਤਰ ਟਕਰਾਅ ਅਤੇ ਪੁਰਖ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਖਤਰੇ — ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਆਪਣੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਪਏ ਤਬਕੇ ਦੀ ਮੂੰਹ-ਬੋਲਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਅਤੇ ਅਜੀਬ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚਲੇ ਟਕਰਾਅ, ਅਤੇ ਫੇਰ, ਵਿਰੋਧੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦਾ ਟਕਰਾਅ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਬੁਣਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੀ ਉਹੀ ਵਾਪਸੀ ਲਿਖਦੀ ਹੈ:
”ਵੋਹ ਕਹੀਂ ਭੀ ਗਇਆ,
ਲੌਟਾ, ਤੋ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਆਯਾ
ਬੱਸ ਯੇਹੀ ਬਾਤ ਹੈ ਅੱਛੀ ਮੇਰੇ ਹਰਜਾ ਕੀ”
‘ਇਤਿਖਾਬ-ਏ-ਕਲਮ: ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ’ ਨਾਮੀ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵਿਤਰੀ ਡਾ: ਫਾਤਿਮਾ ਹਸਨ ਨੇ ਡਾੱਨ ਅਖਬਾਰ ਵਿਚ ਛਪੀ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਉਹ ਲਾਈਨਾਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸਰਾ ਸ਼ਾਕਿਰ ਨੇ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ”ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਨੇ ਅਜਿਹੀ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਜਿਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਅਤੇ ਉਲਝਣਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸੀ।”
ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ, ਸ਼ਾਕਿਰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਬੇਢੰਗੇ ਉਦਯੋਗਵਾਦ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਬੁਣਦੀ ਹੈ; ”ਫਾਇਰਫਲਾਈ” ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪੂਰੇ ਰੋਮਾਂਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ:
ਉਸਦੀ ਡੂੰਘੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅਰਥਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਉਪਮਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਮਨਪਸੰਦ ਗੁਣ, ਚੁਸਤ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੀੜਾਂ ਨੂੰ ਬਿਅਨ ਕੀਤਾ ਹੈ:
”ਬਾਰੀਸ਼ ਹੂਈ ਤੋਂ ਫੁੱਲਾਂ ਕੇ ਤਨ ਚਾਕ ਹੋ ਗਏ।
ਮੌਸਮ ਕੇ ਹਾਥ ਭੀਗ਼ ਕਰ ਸਫਾਕ ਹੋ ਗਏ॥
ਜੁਗਨੂੰ ਕੋ ਦਿਨ ਕੇ ਵਕਤ ਪਰਖਨੇ ਕੀ ਜਿਦ ਕਰੇਂ
ਬੱਚੇ ਹਮਾਰੇ ਅਹਿਦ ਕੇ ਚਲਾਕ ਹੋ ਗਏ॥
ਲਹਿਰਾ ਰਹੀ ਹੈ ਬਰਫ਼ ਕੀ ਚਾਦਰ ਕੀ ਘਾਸ।
ਸੂਰਜ ਕੀ ਸ਼ਹਿ ਪੇ ਤਿਨਕੇ ਭੀ ਬੇਬਾਕ ਹੋ ਗਏ॥
ਵਿਛੋੜੇ ਅਤੇ ਤਲਾਕ ਦੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ ‘ਤੇ ਦੋਸ਼ਾ ਅਰੋਪਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਦੁਖਦਾਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:
ਮੁਮਕਿਨਾਂ ਫੈਸਲੋਂ ਮੈਂ ਇਕ ਹਿਜਰ ਕਾ ਫੈਸਲਾ ਭੀ ਥਾ।
ਹਮ ਨੇ ਤੋ ਇੱਕ ਬਾਤ ਕੀ; ਉਸ ਨੇ ਤੋ ਕਮਾਲ ਕਰ ਦੀਆ॥
ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਦੋਹਰੇ ਪਹਿਲੂ ਅਕਸਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਕੁੜੀ ਦੇ ਮਾਸੂਮ, ਨਾਜ਼ੁਕ, ਕੋਮਲ, ਗੁੱਡੀ-ਵਰਗੇ ਸੁਪਨੇ ਹਨ ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਨੁਭਵ, ਸੂਝ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵੀ ਸੋਚ ਦਾ ਹੈ; ਦੋਵਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੁਆਰਾ ਬਰਾਬਰ ਆਸਾਨੀ ਅਤੇ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਕਿਵੇਂ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਤੋਂ ਅਨੁਭਵ ਤੱਕ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ, ਕਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਔਰਤ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ, ਕਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਸਭ ਨੂੰ ਇਸ ਦੋਹੇ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ:
ਬਾਦਲ ਕੋ ਕਿਆ ਖ਼ਬਰ ਹੈ ਕੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਕੀ ਚਾਹਅ ਮੇਂ।
ਕੈਸੇ ਬੁਲੰਦ-ਓ-ਬਾਲਾ ਸ਼ਜਰ ਖਾਕ ਹੋ ਗਏ॥
ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ, ਮੁਰਾਦ (ਗੀਤੂ) ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਉਸ ਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਤਲਾਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਐਂਕਰ ਸੀ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ, ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਇੱਕ ਚੁਟਕਲੇ ਨੇ ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਬਾਰੇ ਇੱਛਾ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ:
”ਜਦੋਂ ਮੁਰਾਦ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅਜੇ ਜਵਾਨ ਹੋਵਾਂਗੀ।”
ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬਾਰੇ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਮੁਰਾਦ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਖਾਣੇ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਜਿੱਦੀ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦੀ ਮੰਮੀ, ਹਰ ਸਮੇਂ, ਉਸਦੀ ਪਸੰਦ ਦਾ ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਂਦੀ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ:
”ਮੇਰੀ ਮੰਮੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਬਨਣ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕੀਤੀ; ਉਸਨੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਬਨਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇੱਕ ਨਿਊਰੋਸਰਜਨ ਵੀ।”
ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਸਿਲਵੀਆ ਪਲਾਥ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਪਿਆਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਥੀਮ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਰ ਉਪ-ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੇਵਫ਼ਾਈ, ਕੁਰਬਾਨੀ, ਸੁੰਦਰਤਾ, ਰੋਮਾਂਸ, ਵਿਛੋੜਾ ਅਤੇ ਖੋਜ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤ, ਪਿਤਰੀਵਾਦ, ਘਾਣ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਪੜਚੋਲ ਵਰਗੇ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ”ਖੁਸ਼ਬੂ” ਵਿੱਚ ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ”ਸਿਰਫ ਏਕ ਲੜਕੀ” ਨੂੰ ਲੈ ਲਓ:
”ਕਾਸ਼ ਮੇਰੇ ਪਰ ਹੋਤੇ
ਤੇਰੇ ਪਾਸ ਉੜ੍ਹ ਆਤੀ॥
ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਹਵਾ ਹੋਤੀ
ਤੁਝ ਕੋ ਛੂਹ ਕੇ ਲੌਟ ਆਤੀ
ਮੇਂ ਨਹੀਂ ਮਗਰ ਕੁਛ ਭੀ
ਸੰਗਦਿਲ ਰਿਵਾਜੋਂ ਕੇ
ਅਹਿਨਿ ਹਾਰੂਨ ਮੇਂ
ਉਮਰ ਕਾਇਦ ਕੀ ਮੁਲਜ਼ਿਮ
ਸਿਰਫ ਏਕ ਲੜਕੀ ਹੂੰ”
ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਅਤੇ ਪੁਰਖੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਸਿਲਵੀਆ ਪਲਾਥ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ, ”ਏਰੀਅਲ” ਵਿੱਚ ‘ਡੈਡੀ’ ਨਾਂ ਦੀ ਕਵੀਤਾ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ:
”ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ
ਹੋਰ, ਕਾਲੇ ਜੁੱਤੀ
ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਪੈਰਾਂ ਵਾਂਗ ਰਹਿੰਦੀ ਹਾਂ
ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਲਈ, ਗਰੀਬ ਅਤੇ ਗੋਰੇ,
ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ…”
ਉਸਦੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ, ”ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ- ਜੈਸਾ ਮੈਂ ਦੇਖਾ”, ਰਫਾਕਤ ਜਾਵੇਦ, (ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਦੇ ਏਅਰ ਮਾਰਸ਼ਲ ਕਾਜ਼ੀ ਜਾਵੇਦ ਦੀ ਪਤਨੀ), ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਇੱਕ ਗੂੜ੍ਹੀ ਦੋਸਤ, ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦਿਲਚਸਪ ਝਲਕੀਆਂ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ”ਕੱਚੇ ਧਾਗੇ ਕਾ ਰਿਸ਼ਤਾ” ਦੇ ਇੱਕ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ, ਰਫਾਕਤ ਜਾਵੇਦ ਲਿਖਦੀ ਹੈ:
”ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਉਠਾਇਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹਿੱਸੇ ਬਾਰੇ ਜੋ ਕੁਝ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੀ ਸੀ; ਉਹ ਆਪਣੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਅਤੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਝਲਕਦੀ ਸੀ।”
ਰਫਾਕਤ ਜਾਵੇਦ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਬਾਰੇ ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ:
”ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਉਠਾਇਆ ਹੈ ਕਲਮ
ਔਰ ਪੂਛਤਾ ਹੈ
ਕਿਆ ਲਿੰਖੂ, ਮੰਮੀ?”
ਉਹ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ,
”ਯੇ ਲਮ੍ਹਾ ਜਬ ਮੇਰੀ ਹਸਤੀ ਮੇਂ ਆਯਾ ਥਾ।
ਮੇਰੇ ਬਾਪ ਨੇ ਮੁਝ ਕੋ ਸਿਖਾਆ ਥਾ।
ਮੁਹੱਬਤ ਔਰ ਨੇਕੀ ਔਰ ਸਚਾਈ ਕੇ ਕਲਮੇ
ਮੁਹੱਬਤ ਮੁਝ ਸੇ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਵਸੂਲੇ
ਕਰਜ਼ ਕੀ ਮਾਨੰਦ।”
ਰਫਾਕਤ ਜਾਵੇਦ ਨੇ ਇੱਕ ਕਿੱਸਾ ਸੁਣਾਇਆ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਰਵੀਨ, ਉਸਦਾ ਬੇਟਾ, ਮੁਰਾਦ ਅਤੇ ਜਾਵੇਦ ਦੇ ਬੇਟੇ ਲਾਅਨ ਵਿੱਚ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮੁਰਾਦ ਤਿਤਲੀਆਂ ਨਾਲ ਮਜ਼ਾਕ ਨਾਲ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਰਫਾਕਤ ਨੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ, ਹਰ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਉਪਨਾਮ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ; ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੀਤੂ (ਮੁਰਾਦ ਦਾ ਉਪਨਾਮ) ਮੁਰਾਦ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਰਫਾਕਤ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ‘ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਈ।
ਰਫਾਕਤ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਰਫਾਕਤ ਦਾ ਪਤੀ 1988 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਦੂਤਾਵਾਸ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਕਿਰ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਰਦੂ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ, ਰਫਾਕਤ ਦੱਸਦੀ ਹੈ:
”ਪਰਵੀਨ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਮਹਿਮਾਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਰਸਮੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ; ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੱਦਾ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।”
ਮਾਰ ਭੀ ਜਾੳ ਤੋ ਕਹਾਂ ਲਾਗ ਭੁਲਾ ਹੀ ਦੇਗੇਂ।
ਲਫ਼ਜ਼ ਮੇਰੇ, ਮੇਰੇ ਹੋਣੇ ਕੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇਗੇਂ॥
—
ਬਿਛੜ ਕੇ ਮੁਝ ਸੇ, ਖ਼ਲਕ ਕੋ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤੂ।
ਮੁਝੇ ਤੋ ਜੋ ਕੋਇ ਮਿਲਾ, ਤੁਝ ਕੋ ਪੂਛਤਾ ਰਹਾ॥
ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਇੰਨੀ ਸਰਲ, ਇੰਨੀ ਮੇਲ-ਖਾਂਦੀ ਅਤੇ ਇੰਨੀ ਸੂਖ਼ਮ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੀਲ੍ਹ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ‘ਪਿਆਰ’ ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਉਹ ‘ਫੁੱਲ’, ‘ਬਰਸਾਤ’, ‘ਰੰਗ’, ‘ਖੁਸ਼ਬੂ’, ‘ਤਿਤਲੀ’, ‘ਹਵਾ’, ‘ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ’, ‘ਰਾਤ’ ਵਰਗੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ‘ਫਾਇਰਫਲਾਈ’ ਅਤੇ ‘ਮੂਨਲਾਈਟ’ ਪਿਆਰ ਦੇ ਇੱਕ ਅਲੰਕਾਰ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਨੇ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰ ਹਿਮਾਯਤ ਅਲੀ ਸ਼ਾਇਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਟੀਵੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ”ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।”
ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ”ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੁਝ ਕੌੜੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।”
ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਦੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ”ਖੁਸ਼ਬੂ” ਤੋਂ ”ਸਦਬਰਗ” ਤੱਕ ਧੁਨ ਅਤੇ ਲਹਿਜੇ ਦੇ ਬਦਲਾਵ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ”ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਬੱਚਾ ਤੋਤਲੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਇਸਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਉਹੀ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੋਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹੀ ਪਸੰਦ, ਚਿੰਤਾ ਦੇ ਸਰੋਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਕੌੜੀਆਂ ਹਕੀਕਤਾਂ ਅਤੇ ਅਸੁਖਾਂਵੇ ਮਾਹੌਲ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਕਲੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕੀਤਾ।”
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਜਾਂ ਔਰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ‘ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਡਿਸਕੋਰੱਸ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਪਹਿਲੂ ਜੋੜਿਆ ਹੈ। ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਢੰਗ ਅਪਣਾ ਕੇ ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ, ”ਇਨਕਾਰ” ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਸੰਜੀਦਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਮਰਿਆਦਾ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਛੋਹਿਆ ਹੈ।
ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ, ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦੱਬੀਆਂ ਅਤੇ ਦਬਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦੇਣ ਲਈ ‘ਪਿਆਰ’ ਨੂੰ ਇਕ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਸੰਬੰਧ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੀ ਹੈ।
ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਉਹ ਕੇਵਲ ਫੁੱਲ ਬਾਰੇ ਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਪਰ ਉਹ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ; ਭਾਵ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ, ਭਰਵੱਟਿਆਂ ਅਤੇ ਗੱਲ੍ਹਾਂ (‘ਫੁੱਲ’ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ) ਬਾਰੇ ਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਪਰ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ, ਯਾਨੀ ਕਿ, ਇਸ ਦੀ ‘ਸੁਗੰਧ’ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਉਹ ਖੁਸ਼ਬੂ ਹੀ ਤਾਂ ਹੇ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਦੁੱਖਾਂ, ਪੀੜਾਂ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਵਿਗਾੜਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸਤਰੀ ਰਹੱਸਮਈ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਇੰਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਦਮ ਘੁੱਟਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ:
ਵੋਹ ਖੁਸ਼ਬੂ ਹੈ
ਹਵਾਓਂ ਮੇ ਬਿਖਰ ਜਾਏਗਾ।
ਮੱਸਲਾ ਫੂਲ ਕਾ ਹੈ
ਫੂਲ ਕਿਧਰ ਜਾਏਗਾ?
ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨਾਰੀ-ਰਹੱਸ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦੀ ਹੈ ਜੋ ਤੀਬਰ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ, ਵਿਛੋੜੇ ਅਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀ ਕਠੋਰਤਾ ਵਿੱਚ, ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।- ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਵਿੱਚ ਅਭੇਦ ਹੋਣ ਦੀ ਇੱਕ ਸਦੀਵੀ ਅਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਖੋਜ ਬਾਰੇ , ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ”ਚਾਂਦ” ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੀ ਹੈ:
”ਏਕ ਸੇ ਮੁਸਾਫਿਰ ਹੈਂ।
ਏਕ ਸਾ ਮੁਕੱਦਰ ਹੈ।
ਮੈਂ ਜ਼ਮੀਨ ਪਰ ਤਨਹਾ!
ਔਰ ਵੋ ਅਸਮਾਨੋਂ ਮੈਂ!”
ਜੇਕਰ ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ 42 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 26 ਦਸੰਬਰ, 1994 ਨੂੰ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੜਕ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਨਾ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਅਮੀਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ।
1978 ਵਿੱਚ ਆਦਮਜੀ ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ 1991 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਈਡ ਆਫ ਪਰਫਾਰਮੈਂਸ ਸਮੇਤ ਉਸ ਰਾਹੀਂ ਰਚਿਤ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਕਈ ਵੱਕਾਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਤਾ, ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ, ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਸਮੁੱਚੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਕਾਰਤਮਕ ਪਹਿਚਾਣ ਵੀ ਹੈ।
ਉਸ ਦੀ ਦੋਸਤ, ਰਫਾਕਤ ਜਾਵੇਦ ਨੇ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕਿਰ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਅਧਿਆਇ ”ਨਾਂ ਜਾਨੇ ਕਿਓਂ” ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ:
”ਸ਼ਾਕਿਰ ਐਤਵਾਰ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਖਾਣੇ ਲਈ ਮੇਰੇ ਘਰ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਨੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਈਸਕ੍ਰੀਮ ਲਈ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।
ਮੌਸਮ ਠੰਡਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਸ਼ਾਕਿਰ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਉਧਾਰ ਲਏ ਕੁਝ ਗਹਿਣੇ ਵੀ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਕਿਹਾ:
”ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਾ ਕਿਆ ਭਰੋਸਾ, ਕਿਆ ਖਬਰ, ਰਫਾਕਤ?”
ੲੲੲ