ਪੁਰਖ਼ਿਆਂ ਦੇ ਦੇਸ (ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ) ਦਾ ਰੀਵਿਊ : ਮਨੁੱਖੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ ‘ਪੁਰਖ਼ਿਆਂ ਦੇ ਦੇਸ’ (ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ)

ਲੇਖਕ : ਡਾ. ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਝੰਡ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ : ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ, ਲੁਧਿਆਣਾ।
ਕੀਮਤ : 395 ਰੁਪਏ, ਪੰਨੇ: 163
ਰੀਵਿਊ ਕਰਤਾ : ਡਾ. ਮੋਹਨ ਬੇਗੋਵਾਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ।
ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਲਿਖੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ, ਲੇਖਕ ਕਿਸ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਉਸ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ? ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਵਿੱਚ ‘ਸਫ਼ਰ’ ਇੱਕ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਅਤੇ ‘ਨਾਮਾ’ ਇੱਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਸਿਰਜਣਾ ਲੇਖਕ ਦਾ ਹੁਨਰ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦਾ ਵਿਦਿਅਕ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਪਿਛੋਕੜ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਝੰਡ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ÷ ਾਂ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦੁਆਰਾ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਰੂਪਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ (ਯਾਤਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ) ਨੂੰ ਪੜ÷ ਕੇ, ਪਾਠਕ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਲਿਖਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦੇ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਯਾਤਰਾ’ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਲੇਖਕ ਦਾ ਮਕਸਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਏ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ। ਇਹ ਉਸ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਦੇ ਉਸਦੇ ਪੁਰਖ਼ਿਆਂ ਦੇ ਜਨਮ-ਭੋਇੰ ਦਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੱਕ ਯਾਤਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯੋਜਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਬਦਲਾਅ ਆਉਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ। ਝੰਡ ਦਾ ਯਾਤਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਸ ਤਰ÷ ਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨਾਂ ਨਾਲ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਹਰ ਪਲ ਇਸ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ÷ ਾਂ ਪਲਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਤੱਥਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। ਜਿਨ÷ ਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕਤਾ, ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਦੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪਲਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦਾ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਉੱਭਰਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਦੀ ਇੱਛਾ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਕਿ ਲੇਖਕ ਉਨ÷ ਾਂ ਸਭ ਗੁਰੂ ਧਾਮਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ÷ ਾਂ ਲਈ ਅਕਸਰ ਅਰਦਾਸਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਉਸਦੇ ਪੁਰਖ਼ੇ ਸਭ ਕੁਝ ਛੱਡ ਛਡਾ ਕੇ ਇੱਥੇ ਆਏ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ÷ ਾਂ ਲੇਖਕ ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਲਗਾਵ ਹੈ। ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਵੱਲੋਂ ਉਸਦੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਦੁਆਰਾ ਨਿਭਾਈ ਗਈ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਇਸ ਸਫ਼ਲ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਸਫ਼ਲ ਯਾਤਰਾ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਦੋਸਤ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋਈ ਜੋ ਇਸ ਟੀਮ ਲਈ ਇੱਕ ਸਫ਼ਲ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਟੀਮ ਲੀਡਰ ਬਣ ਕੇ ਲੇਖਕ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਰਿਹਾ। ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਮੁੱਚੀ ਟੀਮ ਨਾਲ, ਲੇਖਕ ‘ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਨ÷ ਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ।
ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਲੇਖ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਉੱਘੇ ਲੇਖਕ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਨ÷ ਾਂ ਨੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ।
ਲੇਖਕ ਕਦੋਂ, ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਗਿਆ; ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ; ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸੱਦੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੇ, ਉਸਨੇ ਕਿਹੜੇ ਕਵੀ-ਦਰਬਾਰ ਅਤੇ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਲੇਖਕ ਦੀ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਟੀ.ਵੀ. ਚੈਨਲ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੀਆਂ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀਆਂ। 14 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ, ਲੇਖਕ ਨੇ ਲਾਹੌਰ, ਕਸੂਰ, ਫ਼ੈਸਲਾਬਾਦ, ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬਾਨ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸੱਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਲੇਖਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਨੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਦੀ ਪਿਛੋਕੜ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ, ਕਲਪਨਾ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ। ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਗਿਆ। ਘਰ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵੀ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਦਾ ਭਰਵਾਂ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਉਨ÷ ਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ ਕੁਝ ਵਿੱਤੀ ਦਾਨ ਵੀ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਲੇਖਕ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲ÷ ਾ ਵੀ ਵੇਖਣ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਲੀਮਾਰ ਬਾਗ ਵੀ ਦੇਖਿਆ। ਸ਼ਫ਼ਰ ਦੇ ਇਨ÷ ਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਲੇਖਕ ਨੇ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਦਿਵਸ, ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫੈਜ਼ ਮੇਲਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਇਕੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।
ਲੇਖਕ ਦੀ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੋ ਪੰਜਾਬੀ ਟੀ.ਵੀ. ਚੈਨਲ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ, ਕਾਮੇਡੀਅਨਾਂ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਿਆ, ਬਲਕਿ ਉਨ÷ ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਨ÷ ਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ, ਏਹਸਾਨ ਬਾਜਵਾ ਅਤੇ ਕਾਮੇਡੀਅਨ ਜੋੜੀ ਸਲੀਮ ਅਲਬੇਲਾ ਤੇ ਗੋਗੀ ਪਸਰੂਰੀ, ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਨ÷ ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ÷ ਾਂ ਨੇ ਅਗਾਂਹ-ਵਧੂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਸਮਾਜ-ਸੇਵੀ ਔਰਤ ਦੀਪ ਸਈਦਾ ਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਧੜੱਲੇਦਾਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਬੀਬੀ ਗੁੱਲ ਸ਼ਹਿਨਾਜ਼ ਨਾਲ ਵੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਚੇਰੀ-ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਬੀਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਹੈ।
ਲੇਖਕ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਜੀ ਦਰਗਾਹ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਝੁਕਾਇਆ। ਉਨ÷ ਾਂ ਦੀ ਟੀਮਨੇ ਨੇ ਉੱਥੇ ਦੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਲੇਖਕ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵੀ ਵੇਖੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ਾਲੀਮਾਰ ਬਾਗ਼, ਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲ÷ ਾ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹੱਲ, ਆਦਿ। ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਵਾਪਸੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਸਟਾਫ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਬੜਾ ਰੌਚਕ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੜ÷ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਪਾਠਕ ਉਨ÷ ਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਤਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਸਕਣ। ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੜ÷ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਕ ਦਾ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਗੁੰਮ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਦਿਲ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਲੇਖਕ ਦੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਦਰਦ ਛੁਪਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਹਾਸੋਹੀਣੇ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਉਦੋਂ ਵੀ ਉਭਰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
14 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸਫ਼ਰ ਸਿਰਫ਼ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਇਨ÷ ਾਂ ਕੁਝ ਕੁ ਅਧਿਆਇਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਅਧਿਆਇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਪੈਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ÷ ਾਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਪੜ÷ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਉਸ ਸਥਾਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਸਵੀਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਘੁੰਮ ਰਹੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪਾਠਕ ਵੀ ਲੇਖਕ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਲੇਖਕ ਜਦੋਂ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਤਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ; ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਪਾਠਕ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ, ਲੇਖਕ ਨੇ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸਿਰਜਿਆ ਹੈ।
ਯਾਤਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪਲ ਹਨ, ਜਿਨ÷ ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਇਨ÷ ਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੁਕਤੇ ਵੀ ਉਠਾਏ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਅਸੀਂ ਜੋ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਸਮਝ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਯਾਤਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਮੇਜ਼ਬਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ, ਜੋ ਪਾਠਕ ਦੀ ਪੜ÷ ਨ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਉਨ÷ ਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਦਾ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਸਵਾਗਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਉਨ÷ ਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਲਈ ਪੈਸੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਪਰ ਝੂਠ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ, ਲੇਖਕ ਉਨ÷ ਾਂ ਕਾਮਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਉਨ÷ ਾਂ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਮਦਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਲੇਖਕ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਉਨ÷ ਾਂ ਨਾਲ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ, ਅਸੀਂ, ਡਾ. ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਝੰਡ ਦੇ ਇਸ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ (ਯਾਤਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ) ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ ਅਤੇ ‘ਜੀ ਆਇਆਂ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ।
***