ਸ਼ਬਦ, ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ!

DR. RAJESH K. PALLAN
ਇੱਕ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜੋ ਕਿ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਓਮਿਕਰੋਨ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਣ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਹਵਾਈ ਯਾਤਰਾ ਸਬੰਧੀ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਵਰਚੁਅਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੱਲ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਝਟਕਾ ਸਵਾਗਤਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਇਹ ਕੁਝ ਹਿਚਕੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਰਚੁਅਲ ਅਸਲੀਅਤ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਇਸ ਸਾਲ ਲੌਕਡਾਊਨ ਦੇ ਔਖੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ, ਭਾਵੇਂ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਹਸਤੀ ਦੁਆਰਾ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਵਾਲੇ ਚੈਨਲ ‘ਤੇ ਟੀਵੀ ਸੀਰੀਅਲਜ਼ ਦੇਖਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਐਪੀਸੋਡਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਦੇ ਹੋਏ, ਬਹੁਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸੀਰੀਅਲ ਅਜੀਬ ਅਸਾਰਥਕਤਾ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਸਮਾਜ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਪਰ ਇੱਕ ਬੇਲੋੜੀ ਸੋਚ ਦਾ ਬੇਅੰਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਥਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਸਲੀਅਤ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ, ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉੱਚੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੋਪ ਓਪੇਰਾ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਔਰਤ-ਪੁਰਸ਼ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿਚਲੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਔਗੁਣ ਹਨ ਜੋ ਘੱਟ-ਸਤਿਕਾਰ ਵਾਲੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਮੂਕ ਰਵਾਨਗੀ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮਨਾਂ ਦੇ ਦਿਸਹੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਮਰਦ-ਹਉਮੈ ਦੁਆਰਾ ਵਿਰਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਚਿੱਤਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਹੀ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਅਕਸਰ ਕਿਸਮਤ ਅਤੇ ਮੌਕਾ-ਮੇਲ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ, ਸੈਲ-ਫੋਨ ਕਾਲਾਂ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਤਰ ਜਿਆਦਾਤਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਫੋਨ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਹਨ।
ਨਾ-ਅਨੁਕੂਲ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਹ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਰੋਮਾਂਚਿਕ ਬਣਾਉਣ ਵੱਲ ਝੁਕਦੇ ਹਨ। ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਬੁਣਿਆ ਹੋਇਆ, ਸੱਸ ਬਨਾਮ ਨੂੰਹ ਦੀਆਂ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸ਼ਲੀਲ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਰੋਧੀ ਸਥਿਤੀਆਂ/ਗੋਲਪੋਸਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਹੜੇ ਦੀ ਭੀੜ ਨਾਲ ਭਰੇ ਡਰਾਮੇ ਕਿਸੇ ਨੈਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਰਚੇ ਜਾਂਦੇ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਮਾਮੂਲੀ ਇਲਤਾਂ/ਚਾਲਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਗਲੇ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਸੰਚਾਲਨ ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨੈਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਅਤੇ ਡਰਾਮੇ ਕਈ ਵਾਰ ਬਹੁਤ-ਲੋੜੀਂਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਵਾਦ ਦਾ ਇੱਕ ਨਾਕਾਫੀ ਚਿੱਤਰਣ ਬਣ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਾਤਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਦੇ ਸੀਤਜ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਦੀ ਇੱਕ ਫਿੱਕੀ ਕਾਪੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਡਰਾਮੇ ਬਣ ਹੀ ਗਏ ਹਨ, ਡਰਾਇੰਗ-ਰੂਮ ਦਾਅਵਤਾਂ ਅਤੇ ਬੈਡਰੂਮ ਦੀਆਂ ਸਾਜਿਸ਼ਾਂ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਧਾਰਾਵਾਹਕਾਂ ਦਾ ਤਾਣਾ-ਬਾਣਾ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਵਿਆਹੁਤਾ ਝਗੜੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਤਰਕਪੂਰਨ ਹੱਲ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ; ਉਹ ਬੇਲੋੜੇ ਅਤੇ ਅਣਗਹਿਲੀ ਨਾਲ ਫਿੱਕੇ ਛੋਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤਾਲਮੇਲ ਇੱਕ ਅਚਾਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸੁਚੱਜਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵਿਗਾੜ ਅਤੇ ਮੁੜ-ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਉਹੀ ਉਦਾਸੀਣ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸ਼ਤੂ ਦੇ ਮਾੜੇ ਸਲੂਕ ਦਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਝਟਕਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕਲਾਕਾਰ ਸੈਲੂਲੋਇਡ ਅਭਿਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਬਾਖੂਬੀ ਵੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦਰਸ਼ਕ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਜਾਣੂ ਵੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਦਰਸ਼ਕ ਥੱਕਣ ਵੀ ਲੱਗ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਕਣ ਵੀ ਲੱਗ ਗਏ ਹਨ। ਇੱਕ ਨਕਲ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਕਲ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਛਾਖੜੀ ਫਾਰਮੈਟ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨੇ ਘਟੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇੰਸਕੇਪ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਵਧੀਆ ਧੁਨ ਅਤੇ ਰੰਗਤ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ, ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਓਅਰਾਂ ‘ਤੇ ਝੂਠ ਬੋਲਦੇ ਹਨ।
ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ, ਨਾਰੀ-ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਮਿੱਧੇ ਗਏ ਥੀਮ ਨੂੰ ਮਰਦਾਨਾ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੱਕਦਾਰ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਆਰਥਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਛੂਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ, ਦੁਬਾਰਾ, ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਪੁਰਖ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮਨਫੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੁਆਰਾ ਹਾਵੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਔਰਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਿਗਲ ਨੂੰ ਹੀ ਵਜਾਉਂਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਇਸਦਾ ਇਲਾਜ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੋਖਲਾ ਅਤੇ ਤਿਲਕਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚੁਸਤ- ਫੁਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਇੱਕੋ ਰੰਗ ਨਾਲ ਛਿੜਕਿਆ, ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦ ਪੂਰਾ ਉਪ-ਸੰਰਚਨ ਇਹਨਾਂ ਇਜਾਰੇਦਾਰੀ ਪਿਛਾਖੜੀ ਕਠੋਰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹੀ ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘੱਟ-ਉੱਚੇ ਹਾਸਰਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਜੋ ਅਜਿਹੇ ਰੁਕਾਵਟੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦਰਸ਼ਕ ਇਹ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਾਸ ਵਿਅੰਗਮਈ ਹੈ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀਵਾਦੀ ਜਾਂ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਜਾਂ ਵਿਅੰਗ; ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇ ਚੁਸਤ ਨਿਰਣੇ ਦੀ ਕੀਮਤ ‘ਤੇ ਉਸ ਉਪਰ ਹੀ ਠੋਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਡਰਾਮੇ ਕਾਹਲੀ ਅਤੇ ਭੜਕਾਹਟ ਵਿਚ ਰਚੇ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀਲ੍ਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਢਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਸੰਕੁਚਿਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਕੁਚਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਇੱਕ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ, ਨੈਤਿਕ, ਨਿੱਘਰ ਸੋਚ ਨੂੰ ਉਭਾਰਣ ਅਤੇ ਨਿਖਾਰਣ ਦਾ ਸੋਹਣਾ ਮੌਕਾ ਲਗਭਗ ਗੁਆਚ ਗਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਇੰਜ ਕਹਿ ਲਈਏ ਕਿ ਇਹ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕਾ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ; ਇਹ ਟੀਵੀ ਸੀਰੀਅਲ ਸਾਡੇ ਅਚੇਤ ਮਨ ਨਾਲ ਬੱਝੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਅਸਲ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਵਰਨਣ ਕਰਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਫਰਜ਼ੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਵਕੂਫੀ ਅਤੇ ਮੱਧਮਤਾ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੁਰਾਕ ਨਾਲ ਦੇ ਨਸ਼ਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਛੋਟੇ ਪਰਦੇ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਸਲਾਟ ਉੱਚ ਦਰਜਾਬੰਦੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਪੇਟੈਂਟ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਅਯੋਗ ਮਾਪਾਂ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਅਯੋਗ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨੈਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਇਬ ਹੈ।