ਗੁਲਜ਼ਾਰ-ਸੌ ਹਾਰਸ ਪਾਵਰ ਦਾ ਇੱਕ ਇੰਜਣ

ਡਾ. ਰਾਜੇਸ਼ ਕੇ ਪੱਲਣ
ਜੁਲਾਈ, 2022 ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਮਿਲਣਾ ਅਤੇ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਡਾਊਨਟਾਊਨ ਟੋਰਾਂਟੋ ਦੇ ਰਾਏ ਟਾਮਸਨ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਯੋਜਿਤ ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ।
ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਆਯਾਮੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹੈ ਅਤੇ, ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਮੁਖੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਗੀਤ ਨੂੰ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਿਆ ਸੀ:
ਹਮਨੇ ਦੇਖੀ ਹੈ ਉਨ ਆਂਖੋਂ ਕੀ ਮਹਿਕਤੀ ਖੁਸ਼ਬੂ,
ਹਾਥ ਸੇ ਛੂ ਕੇ ਇਸੇ ਰਿਸ਼ਤੋਂ ਕਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਨਾ ਦੋ।
ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ”ਰਿਸ਼ਤੋਂ ਕਾ ਇਲਜ਼ਾਮ” ਅਜੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਝੰਜੋੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਨੂੰ ਕਲਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਕ ਇੱਕਲੇ, ਸੂਖਮ ਝਟਕੇ ਨਾਲ, ਅਜੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਵਰਡਜ਼ਵਰਥ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ”ਕਵਿਤਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਵੈ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੈ” ਅਤੇ ਕਵੀ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦੁਆਰਾ ਭਰਪੂਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ”ਸ਼ਾਂਤੀ” ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਕੋਇ ਤਿਲਸਮੀ ਸਿਫਤ ਥੀ ਜੋ ਇਸ ਹਜੂਮ ਮੇਂ ਵੋਹ,
ਹੂਏ ਜੋ ਆਂਖ ਸੇ ਓਝਲ, ਤੋ ਬਾਰ ਬਾਰ ਦਿਖੇ।
ਸੱਠ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਜਬਾਤਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸਨੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲਪੇਟੀਆਂ ਅਤੇ ਚੁਸਤ-ਦਰੁਸਤਤਾ ਨਾਲ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਏ ਹਨ:
ਏਕ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ ਜੋ ਮੇਰਾ ਕਾਬੂ ਮੈਂ ਹੈ,
ਔਰ ਏਕ ਕਤਰਾ ਹੈ ਜੋ,
ਮੁਝਸੇ ਸੰਭਾਲਾ ਨਹੀਂ ਜਾਤਾ।
ਉਹ ਅਕਸਰ ‘ਚੰਦ’ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਮੂਡਾਂ ਨੂੰ ਪਕੜਣ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਘਟਣ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਚਾਲ ਵਿਚ ਸਿਮਟਣ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ‘ਚੰਦ’ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਤੋਂ ਰੋਮਾਂਸ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਲਗਭਗ ਪੰਜਾਹ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਲੀਡੋਸਕੋਪਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਈ ਪਹਿਲੂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।
ਜਦੋਂ ਨੀਲ ਆਰਮਸਟ੍ਰਾਂਗ ਚੰਦਰਮਾ ‘ਤੇ ਉਤਰਿਆ ਤਾਂ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦੀ ਉਮਰ 35 ਸਾਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀ, ਅਤੇ ਕਵੀ ਨੇ ਇਸ ਅਸਾਧਾਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਉਡਾਣ ‘ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਪਰਗਟ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਆਸ਼ਾ ਭੌਂਸਲੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ, ”ਜੇ ਚੰਨ ਨਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਾਂ ਹੁੰਦੇ।” ਇੱਕ ਵਾਰ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮੂਡ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ, ”ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਕਾਪੀਰਾਈਟ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਾਅਵੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ”।
ਜਿਉਂ ਹੀ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਕਲਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਹਾਲ ਦੇ ਮੱਧ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਚਮਕਿਆ, ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿਲਾਂ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਚਮਕਦਾਰ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ‘ਤੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਬੈਠਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦੇ ਕੱਦ ਅਤੇ ਉੱਤਮਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੁਆਰਾ ਦੁਰਲੱਭ ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਕਰਿਸਪ, ਬਰਫ਼-ਚਿੱਟੇ ਕੁੜਤੇ-ਪਜਾਮੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਚੌੜੇ ਮੋਢਿਆਂ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਘਟਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਰੇਖਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਫ-ਵਾਈਟ ਸ਼ਾਲ ਲਪੇਟਿਆ ਸੀ। ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਚੁਸਤ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਸੰਨਿਆਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਮਰਾਟ ਵਰਗੀ ਆਭਾ ਨਾਲ ਜੀਵਿਤ, ਨਿੱਘ ਗੁੰਦਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਕੰਸਰਟ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਲਾਈਟ-ਬਲਬ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪਰ ਡੂੰਘੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿੰਨ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਰਕਸ਼ੰਦਾ ਜਲੀਲ (ਉਸਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਯੋਗ ਅਨੁਵਾਦਕ) ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸੋਫੇ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਲ ਦੇ ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਗੂੰਜਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ਕਲਾਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਬੈਠੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ਦੇ ਨੋਟਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਨੂੰ ਵਿਰਾਮ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ:
ਮਦਾਰੀ ਮੁਝਕੋ ਖੁਦਾ ਲਗਤਾ ਥਾ
ਜਬ ਮੇਂ ਛੋਟਾ ਥਾ ਤਬ;
ਖੁਦਾ ਮੁਝੇ ਅਬ ਮਦਾਰੀ ਲਗਤਾ ਹੈ ਜਬ ਬੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕਰ
ਦੇਖਤਾ ਹੂੰ ਤਮਾਸ਼ੇ ਉਸਕੇ
ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਪਰਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਕਾਰ ਗੈਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਂਟ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਹਾਦਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੈਰਾਜ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਿਕਸ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਕਲਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਰੰਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਾਰ ਗੈਰਾਜ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਮਾਂ ਬਿਤਾਉਣ ਲਈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ‘ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਮੂਲੀ ਪੈਸਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਪੈਸਿਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ ਕਮਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਕ ਦਿਨ, ਜਦੋਂ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਇਕ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ ਉਧਾਰ ਲੈਣ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਮਾਲਕ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਉਧਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ, ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਸ਼ੈਲਫ ਵਿਚ ਧੂੜ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।
ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਕਿਤਾਬ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਿਸ ਆਇਆ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗਾ; ਇਹ ਰਬਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦਾ ਨਾਵਲ ਦ ਗਾਰਡਨਰ ਸੀ। ਅਤੇ ”ਇਹ ਇਕੱਲੀ ਕਿਤਾਬ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮਨ ਉੱਤੇ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ ਛੱਡੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬ ਨਾਲ ਟਿਕਿਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਇਸ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਵੇਗਾ ਪਰ, ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਮਾਲਕ ਨੇ ਯਾਦ ਰੱਖ ਕੇ ਕਿਤਾਬ ਮੰਗੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਭਾਰੀ ਮਨ ਨਾਲ ਇਹ ਵਾਪਸ ਕਰਨੀ ਪਈ।”
ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ, ਅਤੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਟੈਗੋਰ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਲਈ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖ ਲਈ। ਉਸਨੇ ਸ਼ਰਤ ਚੰਦਰ ਚੈਟਰਜੀ ਅਤੇ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ, ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫੈਜ਼, ਫ਼ਿਰਾਕ ਗੋਰਖਪੁਰੀ, ਡਾ. ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਗਾਲਿਬ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਗ਼ਾਲਿਬ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਤੀਬਰ ਮੋਹ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਭਾਵਨਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਸਨੇ ”ਗਾਲਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਮੈਂਬਰ ਮੰਨਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਪਾਲਿਆ।”
ਗ਼ਾਲਿਬ ਲਈ ਲਗਪਗ ਇੱਕ ਜਨੂੰਨ ਦੀ ਹੱਦ ‘ਤੇ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਡੁੱਬਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਗ਼ਾਲਿਬ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਵਿਚਾਰ ‘ਤੇ, ਉਸਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਗਾਲਿਬ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਕੈਨਵਸ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘੇ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਟ੍ਰੀਟਮੈਂਟ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ ਜੋ ਗ਼ਾਲਿਬ ਵਰਗੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਗ਼ਾਲਿਬ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੀਰੀਅਲ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਉੱਗਿਆ -ਸੀਰੀਅਲ ਨੇ ਗ਼ਾਲਿਬ ਨੂੰ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਕਾਲਪਨਿਕ ਇਲਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਲੋੜੀਂਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨੇ, ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ, ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦੀ ਬਹੁਪੱਖੀਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ।
ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਨਸੀਰੂਦੀਨ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਇੱਕ ਵਾਰਤਾਕਾਰ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਹੈ।
”ਆਮ ਤੋ ਗਧੇ ਭੀ ਨਹੀ ਖਾਤੇ”
ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤੀਖਣ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ:
”ਗਧੇ ਹੀ ਤੋ ਆਮ ਨਹੀ ਖਾਤੇ!”
ਸੀਰੀਅਲ, ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਸੰਜੀਵ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਚੁਣਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਸੀ।
”ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ, ਮੈਨੂੰ ਸੇਂਟ ਸਟੀਫਨ ਕਾਲਜ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ
”ਗਾਲਿਬ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਲਈ ਸੰਜੀਵ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਚੁਣਨ ਦਾ ਤੁਹਾਡਾ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਤੱਥ ਨਾਲ ਅਸੰਗਤ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਾਲਿਬ ਸੰਜੀਵ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਟੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗਾ। ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਣ ਦਿਓ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਰਫ ਮੈਂ ਹੀ ਇਹ ਰੋਲ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਣ ਨਹੀਂ ਦੇਵਾਂਗਾ।”
ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਨਸੀਰੁੱਦੀਨ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, ”ਅਤੇ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਨਸੀਰ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ ਸੀ।”
ਹਓਮੈਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ: ”ਗਾਲਿਬ ਸੀਰੀਅਲ ਨੂੰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਾਮਯਾਬ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਤਿੰਨ ਕਲਾਕਾਰਾਂ-ਨਸੀਰੂਦੀਨ ਸ਼ਾਹ, ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਖੁਦ ਗਾਲਿਬ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।”
ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ:
”ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸੀ; ਕੇਵਲ ਲਤਾ ਹੀ ਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ: ਕੋਈ ਵੀ ਉਸਦੀ ਨਕਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ‘ਤੇ ਮਾਡਲ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਸਾਨੂੰ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਵਿੱਚ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਕਲੋਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ।”
ਉਸਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੰਬਈ ਵਰਗਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਸ਼ਹਿਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਤੇ ”ਉਹ ਬੰਬਈ ਸ਼ਹਿਰ ਫੁੱਟਪਾਥ ‘ਤੇ ਬੇਠੈ ਭਿਖਾਰੀ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਲਗਦਾ ਹੈ”।
ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ; ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਥੋਕ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਅਤੇ ਨੁਕਸ ਪਛਾਣਨ ਲਈ ਝਟਕਾ ਦਿੱਤਾ – ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ – ਜੋ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਰਹਿਮੋ-ਕਰਮ ‘ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਦਾਸੀ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਕੇ, ਆਪਣੀ ਜੱਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਰਹੇ ਸਨ:
ਮਰੇਂਗੇ ਤੋ ਵਹੀਂ ਜਾਕਰ
ਯਹਾਂ ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ
ਯਹਾਂ ਤੋਂ ਜਿਸਮ ਲਾ ਕਰ ਪਲੱਗ ਲਗਾਏ ਥੇ
ਨਿਕਾਲੇ ਪਲੱਗ ਸਭੀ ਨੇ
ਚਲੋ ਅਬ ਘਰ ਚਲੇਂ
ਔਰ ਚਲ ਦੀਏ ਸਭ
ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਟੈਨਿਸ ਦੀ ਖੇਡ ਜਿਸਦਾ ਉਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਭਿਆਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਕੋਵਿਡ-19 ਕਾਰਣ ਨਾ ਖੇਡ ਸਕਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਅਫਸੋਸ ਜਤਾਇਆ।
ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਲਿਖਤ ਸੰਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਜੇਕਰ ਉਹ ”ਸਮਾਜਿਕ ਚੇਤਨਾ” ਵਿੱਚ ਜ਼ਰਖੇਜ਼ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖਕ ਮਹਾਨ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਜੇਕਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਨਬਜ਼ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।
ਜਦੋਂ ਉਹ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਔਰਤ-ਪ੍ਰੇਮ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ:
”ਵੋਹ ਲੜਕੀ ਮੁਝੇ ਅਬ ਭੀ ਯਾਦ ਆਤੀ ਹੈ”,
ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪੇਚੀਦਗੀਆਂ, ਦੋਸਤੀ ਦੇ ਬੰਧਨ ਦੀਆਂ ਉਲਝਣਾਂ ਅਤੇ ਸੰਕੁਚਿਤਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਨਾ ਤਾਂ ਸਮਾਂ ਮੁਰਝਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਰਿਵਾਜ ਬਾਸੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੇ ਗੀਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ:
ਹਾਥ ਛੁਟੇਂ ਭੀ ਤੋ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਹੀਂ ਛੋੜਾ ਕਰਤੇ
ਵਕਤ ਕੀ ਸ਼ਾਖ਼ ਸੇ ਲਮਹੇ ਨਹੀਂ ਤੋੜਾ ਕਰਤੇ
ਅਤੇ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇਰੇ ਗ਼ਮ ਨੇ ਹਮੇਂ
ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਏ ਸਮਝਾਏ
ਮਿਲੇ ਜੋ ਹਮੀਂ ਧੂਪ ਮੇਂ ਮਿਲੇ
ਛਾਂਵ ਕੇ ਠੰਡੇ ਸਾਏ
ਇੱਕ ਹੈਰਾਨਕੁੰਨ ਸੋਚਣ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ ਮਾਸੂਮ ਵਿੱਚ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਅਰਥਪੂਰਨ ਗੀਤ ”ਤੁਝਸੇ ਨਾਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ” ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉਸ ਕਰਜ਼ੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਲਈ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ:
ਜੀਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਸੋਚਾ ਹੀ ਨਹੀਂ
ਦਰਦ ਸੰਭਾਲਣੇ ਹੋਂਗੇ
ਮੁਸਕੁਰਾਏ ਤੋ ਮੁਸਕੁਰਾਣੇਂ ਕੇ
ਕਰਜ਼ ਉਤਾਰਨੇਂ ਹੋਗੇਂ
ਮੁਸਕੁਰਾੳ ਕਭੀ, ਤੋ ਲਗਤਾ ਹੈ
ਜੈਸੇ ਹੋਂਠੋਂ ਪੇ ਕਰਜ਼ ਰੱਖਾ ਹੈ
ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਦਰਦ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ‘ਤੇ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵੰਡ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਅਜੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ; ”ਅਜੇ ਵੀ ਲਹੂ ਨਾਲ ਲਿਬੜੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ-ਅਣਪਛਾਣਯੋਗ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਦਸਤਾਵੇਜ਼-ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਤੈਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਸੁਪਨੇ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ”।
ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਉਸਦੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਖੰਡਾਂ ਫੁਟਪ੍ਰਿੰਟਸ ਆਨ ਜ਼ੀਰੋ ਲਾਈਨ- ਰਾਈਟਿੰਗਜ਼ ਆਨ ਦੀ ਪਾਰਟੀਸ਼ਨ ਦੀ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨਾਲ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ”ਦੀਨਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ”। ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ ਲਈ ਦੱਸਿਆ:
”ਮੈਂ ਵੰਡ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜ਼ੀਰੋ ਲਾਈਨ ‘ਤੇ ਖਲੋ ਕੇ, ਮੈਂ ਅਜੇ ਵੀ ਵੰਡ ਦਾ ਰਾਹ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।
… ਸਮਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਣ ਅਤੇ ਅਤੀਤ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇਗਾ।”
ਇਸ ਨਜ਼ਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਪਹੁੰਚ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਿਖਦਾ ਹੈ:
”ਆਂਖੋ ਕੋ ਵੀਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਲਗਤਾ
ਸਪਨੋਂ ਕੀ ਸਰਹਦ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ”
ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਪੈਰਾਡਾਈਮ ਸ਼ਿਫਟ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਹਨ; ਉਹ ਅਫ਼ਸੋਸ ਨਾਲ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਪਿਊਟਰਾਂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਝੁਕਾਅ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਸਥਾਈਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਹੜੱਪ ਲਿਆ ਹੈ:
ਕਿਤਾਬੇਂ ਝਾਂਕਤੀ ਹੈ ਬੰਦ ਅਲਮਾਰੀ ਕੇ ਸ਼ੀਸ਼ੋਂ ਸੇ,
ਬੜ੍ਹੀ ਹਸਰਤ ਸੇ ਤੱਕਤੀ ਹੈਂ
ਮਹੀਂਨੋ ਅਬ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ
ਜੋ ਸਾਂਮੇਂ ਇਨ ਕੀ ਸੋਹਬਤ ਮੇਂ ਕਟਾ ਕਰਤੀ ਥੀਂ,
ਅਬ ਅਕਸਰ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਤੀ ਹੈਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਕੇ ਪਰਦੋਂ ਪਰ
ਬੜ੍ਹੀ ਬੇਚੈਨ ਰਹਿਤੀ ਹੈਂ ਕਿਤਾਬੇਂ
ਉਨ੍ਹੇ ਅਬ ਨੀਂਦ ਮੈਂ ਚਲਨੇ ਕੀ ਆਦਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।
ਉਸ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ, ਵਿਅਕਤੀ ਉਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਸਵੀਪ ਅਤੇ ਸੂਖਮਤਾ ਦੁਆਰਾ ਮੁਗਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਉਪਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੜੀ ਹੋਈ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਵਾਹਨ ਦੁਆਰਾ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਵਰਡਜ਼ਵਰਥ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਕਲਪਨਾ ਬਾਰੇ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ’ ਹੈ। ਜੋ ਉਹ ਇੰਨੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਦਾ ਪੱਕਾ ਸਬੂਤ ਹੈ:
ਫੂਲੋਂ ਕੀ ਤਰਹ ਲਬ ਖੋਲ ਕਭੀ
ਖੁਸ਼ਬੂ ਕੀ ਜ਼ਬਾਨ ਮੈਂ ਬੋਲ ਕਭੀ
ਦੁਬਾਰਾ ਫਿਰ, ਸਿਰਫ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਹੀ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ
”ਤੇਰੀ ਬਾਤੋਂ ਮੈਂ ਕਿਮਾਮ ਕੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਹੈ”;
ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਾਧਾਰਨ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸਿਰਫ਼ ‘ਤੇਰੀ ਸਾਂਸੌ ਮੈਂ ਕਿਮਾਮ ਕੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਹੈ’ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ; ਇਹੀ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦੀ ਵਿਸੇਸ਼ਤਾ ਹੈ।
ਫਿਲਮ ਜਗ਼ਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੀਤਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ, ਬੰਦਨੀ, ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਦੇ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ”ਸ਼ਾਮ ਰੰਗ” ਅਤੇ ”ਗੋਰਾ ਰੰਗ” ਦੇ ਸਧਾਰਨ ਪਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਚਿੱਤਰ ਦੁਆਰਾ ਦੋ ਸਰੀਰਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੋ ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। :
”ਮੇਰਾ ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਲਈ ਲੇ
ਮੁਝੇ ਸ਼ਾਮ ਰੰਗ ਦਈ ਦੇ”
ਕੌਫੀ-ਰੰਗ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਔਰਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕਰੋ – ਪਿਆਰ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਦੁਰਲੱਭ ਸੁਮੇਲ; ਉਮੀਦ ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਲਾਲੀ, ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਖਿੜਨ ਦੀ ਸਮਰਥਾ!
ਹੋਂਦਵਾਦ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਅਤੇ ਰੰਗਤ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ:
ਵਕਤ ਰਹਿਤਾ ਨਹੀਂ ਟਿਕ ਕਰ
ਆਦਤ ਇਸਕੀ ਭੀ ਆਦਮੀ ਸੀ ਹੈ
ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ, ਅਤੀਤ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ, ਪੁਰਾਣੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਵਸੇਬਾ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਮ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਹੈ।
ਇਸੇ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ:
”ਕੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਲੈਂਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਬਾਰੇ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ? ਕੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਕਹੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ?”
ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਸਾਧਾਰਨ ਪਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਬਿੰਬਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਦੀ ਹੈ। ਜੋ ਚੀਜ਼ ਪਾਠਕ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦਨੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਿਲ ਦਿਲ ਤੱਕ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ”ਚੁੱਪ ਦੀ ਆਵਾਜ਼” ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਯਕੀਨਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਬਿਆਨ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਦੇ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੇ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ‘ਤੇ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ”ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੁਰਾਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਕੋਈ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਦਬਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।”
ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ, ਇੱਕ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲਿਖਾਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਘਨਾ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਿਤਾਬ, ”ਬੀਕਾਜ਼ ਹੀ ਇਜ਼ …” ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲਿਖਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ, ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ, ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਭਰੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਂਵੀ ਪਧੱਰੀ ਸੂਝ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਦਾਸਤਾਂ ਹੋ ਨਿਬੜਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਿਤਾ-ਧੀ ਦੇ ਬੰਧਨ ਬਾਰੇ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਇਹ ਗੂੜ੍ਹੇ ਖੁਲਾਸੇ ਵੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਤੋਂ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦੁਆਰਾ ਮੇਘਨਾ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾਦਾਇਕ ਕਿੱਸਾ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੈਸੇ ਮੰਗਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਮੁਖਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ:
”ਇਹ ਦੌਲਤ ਜਾਂ ਸਰੋਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜੋ ਫਰਕ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਧਿਆਨ, ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਂ”।
ਇੱਕ ਬਹੁਪੱਖੀ ਅਤੇ ਬਹੁਮੁਖੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਾਲਾ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਲੇਖਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਬੰਦਨੀ, ਆਂਧੀ, ਮੌਸਮ, ਮਾਚਿਸ, ਆਨੰਦ, ਮੇਰੇ ਅਪਨੇ, ਓਮਕਾਰਾ, ਕਮੀਨੇ, ਦਿਲ ਸੇ, ਗੁਰੂ, ਬੰਟੀ ਔਰ ਬਬਲੀ, ਰਾਵਣ, ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਾਣੇ ਲਿਖੇ ਹਨ।
ਸਮਕਾਲੀ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ, ਪਰਸੂਨ ਜੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਇਰਸ਼ਾਦ ਕਾਮਿਲ ਉਸਦੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਲੇਖਕ ਹਨ; ਅਤੇ ਆਰ.ਡੀ.ਬਰਮਨ, ਸਲਿਲ ਚੌਧਰੀ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਾਰਦਵਾਜ ਅਤੇ ਏ.ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ ਉਸਦੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਹਨ।
ਦਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਫਾਲਕੇ ਅਵਾਰਡ, ਪੰਜ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫਿਲਮ ਅਵਾਰਡ, ਗ੍ਰੈਮੀ ਅਵਾਰਡ, ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਅਵਾਰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਇੱਕ ਕਵੀ, ਇੱਕ ਗੀਤਕਾਰ, ਇੱਕ ਨਾਵਲਕਾਰ, ਇੱਕ ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ ਹੈ।
18 ਅਗਸਤ, 1934 ਨੂੰ ਜਨਮੇ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ, (ਜਿਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਮ ਸੰਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਕਾਲੜਾ ਸੀ), ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚੇਤੰਨ ਅਤੇ ਚੁਸਤ ਹੈ; ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਹਾਜ਼ਰੀਨ ਨੂੰ ਤੁਰਨਾ, ਬੋਲਣਾ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ ਕਰਨਾ,ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦੀ ਸਾਖ਼ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਆਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ, ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਇੱਕ ਸੌ ਹਾਰਸ ਪਾਵਰ ਦਾ ਇੰਜਣ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਬੌਇਲਰ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ੇਰ ਵਾਂਗ ਗਰਜਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਰਣ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ:
ਅਭੀ ਨਾ ਪਰਦਾ ਗਿਰਾਓ, ਠਹਿਰੋ, ਕੇ ਦਾਸਤਾਂ ਆਗੇ ਔਰ ਭੀ ਹੈ
ਅਭੀ ਨ ਪਰਦਾ ਗਿਰਾਓ, ਠਹਿਰੋ
ਕਹੀਂ ਤੋ ਅੰਜਾਮ-ਓ-ਜੁਸਤਜੂ ਕੇ ਸਿਰੇ ਮਿਲੇਂਗੇ
ਅਭੀ ਨ ਪਰਦਾ ਗਿਰਾਓ, ਠਹਿਰੋ।
ੲੲੲ