ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ : ਇਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅਤੇ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕਵੀ

ਡਾ. ਰਾਜੇਸ਼ ਕੇ ਪੱਲਣ
”ਲੇ ਦੇ ਕੇ ਆਪਨੇ ਪਾਸ ਫ਼ਕਤ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਤੋ ਹੈ
ਕਿਓਂ ਦੇਖ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੋ ਕਿਸੀ ਕੀ ਨਜ਼ਰ ਸੇ ਹਮ?”
ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਦੇ ਗਲਿਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਲਜ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ, ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕੰਧ ‘ਤੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀ ਉਸ ਦੀ ਗਰੁੱਪ ਫੋਟੋ ਵਿਚ ਉੱਕਰੀਆਂ ਅਮਰ ਯਾਦਾਂ ਨਾਲ ਸੰਜੀਵ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕ-ਸ਼ੀਟਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ, ਉਸਦੇ ਦਾਖਲਾ ਫਾਰਮ ‘ਤੇ ਉਸਦੇ ਦਸਤਖਤ; ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਫਿਲਾਸਫ਼ੀ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਰੁਚੀ, ‘ਫ਼ੋਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ੀ’ ਅਤੇ ‘ਕ੍ਰਿਕਟ’ ਵਰਗੇ ਉਸਦੇ ਸ਼ੌਕ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਗਾਰਡਨ, ”ਗੁਲਿਸਤਾਨ-ਏ-ਸਾਹਿਰ” ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਕਲਾ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ, ਸਗੋਂ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।
”ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਿਰਫ਼ ਮੁਹੱਬਤ ਨਹੀਂ, ਕੁਛ ਔਰ ਭੀ ਹੈ
ਜ਼ੁਲਫ਼-ਓ-ਰੁਖਸਾਰ ਕੀ ਜਨਤ ਨਹੀਂ, ਕੁਛ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ
ਭੂਖ ਔਰ ਪਿਆਸ ਕੀ ਮਾਰੀ ਹੂਈ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ
ਇਸ਼ਕ ਹੀ ਹਕੀਕਤ ਨਹੀਂ, ਕੁਛ ਹੋਰ ਭੀ ਹੈ”
ਉਸਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕਾਂ — ”ਤਲਖੀਆਂ”, ”ਪਰਛਾਈਆਂ” ਅਤੇ ”ਆਓ ਕੇ ਕੋਈ ਖਵਾਬ ਬੁਣੇ” — ਵਿੱਚੋਂ ”ਤਲਖੀਆਂ” ਨੂੰ ਸਾਹਿਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਦਮਨਕਾਰੀ ਸਮਾਜ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਣਪਛਾਤੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਾਂ ਅਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਧਾਗੇ ਪਰੋਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਦੋ ਤਾਣੇ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬੋਲਦੇ ਹਨ।
ਸਾਹਿਰ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵੀ ਸੀ; ਉਸਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵਿਤਾ, ”ਤਾਜ ਮਹਿਲ”, ਤੋਂ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਕਵੀ, ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਉਨੀ, ਨੇ ”ਤਾਜ ਮਹਿਲ” ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ :
”ਏਕ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਨੇ ਬਨਵਾ ਕੇ ਹਸੀਨ ਤਾਜ ਮਹਿਲ
ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਕੋ ਮੁਹੱਬਤ ਕੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਦੀ ਹੈ”
ਸਾਹਿਰ ਨੇ ”ਤਾਜ ਮਹਿਲ” ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਮਿਥਿਹਾਸਕ, ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਖਿੱਚ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਲੇਰ ਕੂਕ ਨਾਲ ਸ਼ਕੀਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸੁਣਾ ਕੇ ਮਾਮੂਲੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਫਿੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ:
”ਏਕ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਨੇ ਦੌਲਤ ਕਾ ਸਹਾਰਾ ਲੇ ਕਰ
ਹਮ ਗਰੀਬੋਂ ਕੀ ਮੁਹੱਬਤ ਕਾ ਉੜਾਇਆ ਹੈ ਮਜ਼ਾਕ”
ਸਾਹਿਰ ਦਾ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਝੁਕਾਅ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਰੋਲੀਟੇਰੀਅਟ ਦਾ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਵਰਗ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੁਰਲੱਭ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਉੱਚੇ ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਝੂਠੇ ਦਿਖਾਵੇ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ, ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਆਮ ਇਨਸਾਨ ਵੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਅਮੀਰਾਂ ਨਾਲ ਮਾਣ ਨਾਲ ਚੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਰ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ, ਚੀਨੀ ਨਾਵਲਿਸਟ, ਪਰਲ ਐਸ. ਬੱਕ, ਦੇ ਨਾਵਲ ”ਦਿ ਗੁੱਡ ਅਰਥ” ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲੋਅ ਜੁਆਲਾਮੁਖੀ ਵਾਂਗ ਉੱਭਰਦੀ ਹੈ:
”ਜ਼ਮੀਨ ਨੇ ਕਿਆ ਇਸੀ ਕਰਨ ਆਨਾਜ ਉਗਲਾ ਥਾ ਕੇ
ਨਸਲ-ਏ-ਆਦਮੋ-ਹਵਾ ਬਿਲਕ ਬਿਲਕ ਕੇ ਮਰੇ?”
ਜਿਵੇਂ ‘ਦਿ ਵੇਸਟ ਲੈਂਡ’ ਵਿੱਚ ਟੀ.ਐਸ. ਇਲੀਅਟ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਅਤੇ ਬਦਹਾਲੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ, ਬਿਲਕੁਲ ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ”ਚਕਲੇ” ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਹਾਲੀ ਨੂੰ ਦਰਦਨਾਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਐਲਾਨਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰਬ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪੱਛਮ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਜਾਂ ਉੱਤਮ ਨਹੀਂ ਹੈ:
”ਯੇ ਕੂਚੇ, ਯੇ ਨੀਲਮ ਘਰ ਦਿਲਕਸ਼ੇ ਕੇ,
ਯੇ ਲੁਟਤੇ ਹੂਏ ਕਾਫ਼ਲੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੇ,
ਕਹਾਂ ਹੈ, ਕਹਾਂ ਹੋ, ਮੁਹਾਫਿਜ਼ ਖੁਦੀ ਕੇ,
ਸਨਾ-ਖਵਾਨ-ਏ-ਤਕਦੀਸ ਮਸ਼ਰਿਕ ਕਹਾਂ ਹੈ?”
ਸਾਹਿਰ ਨੇ ਸਾਡੇ ਅਸਮਾਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਜਾਤ, ਰੰਗ, ਨਸਲ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੰਕਾਰ ਅਤੇ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦ ਦੀ ਸੁਹਿਰਦ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਧਰਮ ਦੇ ਅਖੌਤੀ ਰਖਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਸਾਹਿਰ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਨਫਰਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ:
”ਕੁਰਾਨ ਨਾ ਹੋ ਜਿਸਮੇ ਜੋ ਮੰਦਰ ਨਹੀ ਤੇਰਾ
ਗੀਤਾ ਨਾ ਹੋ ਜਿਸਮੇ, ਵੋ ਹਰਮ ਨਹੀਂ ਤੇਰਾ।
”ਤੂੰ ਹਿੰਦੂ ਬਣੇਗਾ, ਨਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣੇਗਾ
ਇੰਸਾਨ ਕੀ ਔਲਾਦ ਹੈ, ਇੰਸਾਨ ਬਣੇਗਾ”
ਦੁਬਾਰਾ ਫਿਰ, ਉਸਦੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਾਹਿਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਮੁਕੰਮਲ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ:
”ਕਾਬੇ ਮੇ ਰਹੋ ਯਾ ਕਾਸ਼ੀ ਮੇ, ਨਿਸਬਤ ਤੋ ਉਸੀ ਕੀ ਜਾਤ ਸੇ ਹੈ ਤੁਮ ਰਾਮ ਕਹੋ ਯਾ ਰਹੀਮ ਕਹੋ, ਮਤਲਬ ਤੋ ਉਸੀ ਕੀ ਬਾਤ ਸੇ ਹੈ”
ਸਾਹਿਰ ਨੇ ”ਪਿਆਸਾ” ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਲਿਖੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਉਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵਿਗਾੜ ਵਾਲੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਤੀਬਰ ਅਤੇ ਨੇਕ ਸੁਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਕੇ ਸਥਾਪਤੀ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਿਆ:
”ਯੇ ਮੇਹਲੋਂ, ਯੇ ਤਖਤੋਂ, ਯੇ ਤਾਜੋਂ ਕੀ ਦੁਨੀਆ
ਯੇ ਇੰਸਾਨ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਸਮਾਜ ਕੀ ਦੁਨੀਆ
ਯੇ ਦੌਲਤ ਕੇ ਭੁਖੇ ਰਿਵਾਜੋਂ ਕੀ ਦੁਨੀਆ
ਯੇ ਦੁਨੀਆ ਅਗਰ ਮਿਲ ਜਾਏ ਭੀ ਤੋ ਕਿਆ ਹੈ?
ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਸੰਜੀਦਾ ਸਾਹਿਰ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੋ ਹੀ ਗਿਆ। ਉਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜੋ ਪਰਪੱਕ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸਾਹਿਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਅਤੇ ਉਦਾਸ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ, ”ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ”, ਜਿਸ ਦਾ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ”ਰੇਵੇਨਿਊ ਸਟੈਂਪ” ਵਜੋਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਸਾਹਿਰ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਤੇ ਸਾਹਿਰ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਾਹਿਰ ਦੇ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਵਿਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਐਸ਼ਟ੍ਰੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡੀ ਗਈ ਸਿਗਰਟ-ਬੱਟਾਂ ਨੂੰ ਪੀਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਬੇਟੇ, ਨਵਰਾਜ, ਦਾ ਇਕ ਮਾਸੂਮ ਵਿਵਰਣ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿਚ ਸਾਹਿਰ ਅੰਕਲ ਵਰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਰ ਅੰਕਲ ਨੂੰ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਰੇਡੀਓ ਵਿਚ ਨਾ ਬੋਲਣ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਗੁਆਂਢੀ ਦਾ ਬੱਚਾ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।
ਸਾਹਿਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਗੁਆਚ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸਾਹਿਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਗੂੜ੍ਹੀ ਉਮੀਦ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਦੇ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਰਲਦੀ ਹਵਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਰ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗੀ! ਉਹ ਸਾਹਿਰ ਪ੍ਰਤੀ ਇੰਨੀ ਜਨੂੰਨੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਲਿਖਿਆ:
”ਇਕ ਦਰਦ ਸੀ ਜੋ ਸਿਗਰਟ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਮੈਂ ਚੁਪਚਾਪ ਪੀਤਾ ਹੈ
ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਨਜ਼ਮਾਂ ਨੇ
ਜੋ ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ
ਰਾਖ ਵਾਗਰ ਝਾੜੀਆਂ ਨੇ”
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਸਾਹਿਰ ਨਾਲ ਪਿਆਰ, ਪੂਰੀ ਤੀਬਰਤਾ ਨਾਲ, ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਫੁੱਟ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਮੁਦਈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ:
”ਅੱਜ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੇ ਦਰਿਆ ਵਿਚਕਾਰ
ਮੈਂ ਆਪੇ ਫੁੱਲ ਪਰਵਾਹੇ ਨੇ …।”
ਸਾਹਿਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਮੂਲ ਪ੍ਰੇਮ-ਪ੍ਰਸੰਗ ਕਈ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਤਾਣਾ-ਬਾਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਹੁਣ ਸੰਜੇ ਲੀਲਾ ਭੰਸਾਲੀ ਦੁਆਰਾ ਬਨਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਬਾਇਓਪਿਕ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੀਪਿਕਾ ਪਾਦੂਕੋਣ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਅਤੇ ਅਭਿਸ਼ੇਕ ਬੱਚਨ ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣਗੇ।
ਸੁਧਾ ਮਲਹੋਤਰਾ ਨਾਲ ਸਾਹਿਰ ਦਾ ਗੱਪ-ਸ਼ੱਪ ਵਾਲਾ ਤਾਲਮੇਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਅਸਪੂਰਨਤਾ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੇ ਓਡੀਪਸ ਕੰਪਲੈਕਸ, ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ-ਫਿਕਸੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਰਹੱਸ ਸਾਹਿਰ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ-ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ, ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਸਾਹਿਰ ਦੇ ਦੋਸਤ ਅਹਿਮਦ ਰਾਹੀ ਦੁਆਰਾ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:
”ਸਾਹਿਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨੂੰ, ਯਾਨੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ, ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਹੀ ਨਫ਼ਰਤ ਸੀ — ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ”।
ਸਾਹਿਰ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਨਿਰਾਸ਼ਾ, ਪੀੜਾ, ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ, ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਦੇ ਸੰਕਟਾਂ ਵਰਗੇ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖਿੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਉਸਨੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਲੀਕ ਖਿੱਚ ਕੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਨਾਲ ਰੌਮਾਂਟਿਕ ਗੀਤ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਉੱਤਮਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਸਾਹਿਰ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਵਿਆਪਕਤਾ (ਅਮੂਰਤ ਅਤੇ ਠੋਸ, ਪੁਲਿੰਗ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ) ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਬਾਖੂਬੀ ਸਮਝੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ :
”ਮੈਂਨੇ ਖਾਬੋਂ ਮੇ ਬਰਸੋਂ ਤਰਸ਼ਾ ਜਿਸੇ
ਤੁਮ ਵਹੀ ਸੰਗਮਰਮਰ ਕੀ ਤਸਵੀਰ ਹੋ
ਤੁਮ ਨਾ ਸਮਝੋ ਤੁਮ੍ਹਾਰਾ ਮੁਕੱਦਰ ਹੂੰ ਮੈਂ
ਮੈਂ ਸਮਝਤਾ ਹਾਂ ਤੁਮ ਮੇਰੀ ਤਕਦੀਰ ਹੋ”
ਇਕ ਸ਼ਬਦ, ‘ਖਾਬੋ’, ਵਿਚਲੇ ਅਮੂਰਤ ਨੂੰ ‘ਸੰਗਮਰਮਰ’ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ‘ਮੁਕੱਦਰ’ ਅਤੇ ‘ਤਕਦੀਰ’ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਸੂਖਮ ਤਬਦੀਲੀ ਪੁਲਿੰਗ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
1971 ਵਿੱਚ ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਸਾਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ 8 ਮਾਰਚ, 1921 ਨੂੰ ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਅਬਦੁਲ ਹਈ ਵਜੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ, ਸਰਦਾਰ ਬੇਗਮ, ਬਾਰਾਂ ਪਤਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਗਿਆਰਵੀਂ ਪਤਨੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਦੇ ਬੇਤੁਕੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਨਜਾਇਜ਼ ਸਬੰਧਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ।
ਸਾਹਿਰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਇਕੱਲੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਪੂਰੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ।
ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਗੜ ਚੁੱਕੇ ਮਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕੈਥਾਰਟਿਕ ਆਊਟਲੇਟ ਲੱਭਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਖੁਦ ”ਤਲਖੀਆਂ” ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ:
”ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਤਜਰਬਾਤ-ਓ-ਹਵਾਦਸ ਕੀ ਸ਼ਕਲ ਮੇ
ਜੋ ਕੁਛ ਮੁਝੇ ਦੀਆ ਹੈ, ਵੋਹ ਲੁਟ ਰਹਾ ਹੂੰ ਮੈਂ”।
ੲੲੲ